Иеромонах Михаил (Чепель) угаһар эн дегтр һаршго билә. Түүнд зөрүлн нерәдҗәнәв.
Эцк Николайин күүкн залутаһан самолетар нисч йовад, зеткрлә харһад үкснә учрар теднә көвүн Николушкаг аав-ээҗ хойр асрҗ бәәнә. Эн һашута йовдл учрсна хөөн орс гелңгин гергнь дәкҗ чонҗд одх дурн уга болад, гертән чигн зальврх дурн уга бәәв. «Чини эн зальврснд юн тус бәәнә?» — гиҗ уурлн, залудан эн келдг билә. Зуг нег дәкҗ зень ээҗән Хутгт Николайин тууҗ нанд умшч өг гиһәд эрв…
Күүнә бәәдл-җирһлиг иткл яһҗ хүврүлҗ чаддгин учрт эн келвр зөрүлгдҗәнә.
Олн умшачнрт тусхагдҗана.
Аав зе хойр
Өндр герин үүднә өөр зогсҗасн эмгд, суудг ут сандлынь нег җил өмн уга болһсн болвчн, тогтсн эврә авъясан хүврүллго, үрглҗд үүнд көдлмштән хурдг кевәр цуглрҗ, хаҗуһар йовсн әмтнә тускар хов тараҗ, «келән бүлүдҗ» бәәһәд, генткн тагчг болцхав. Тедн ут хормата занч өмссн, ахрхн буурл үсн-сахлта, долан наста көвүг дахулсн залу тал соньрхлта кевәр ширтҗ хәләв.
— Менд бәәнәт, эцк! – гиҗ йириндән мишәдго, әмтнлә түрүн болҗ мендлдго Вера гидг эмгн зуһудсн кевәр мишәҗ келв.
— Мендвт, – гиҗ амр-җөөлнәр залу хәрү өгв.
Наадкснь, тер дунд бичкн көвүн, бас «мендвт» гиһәд мендлцхәв. Иим ик соньрхл татсн күүнә ард үүдн хаагдсна хөөн, келхәр тесч чадлго бәәсн Зина дарҗңнҗ келв:
— Йир, эцк Николай гелңлм, үрглҗд номан умшналм, сән-сәәхн кевәр бәәх йостал эн, зуг тиим зеткр учрҗ!
— Юн зеткрви? – гиҗ шиңкн эн тоомсрта ниикмд орсар, надксла әдл медлһн уга Лида эмгн соньмсҗ сурв.
Зина Лидаг, чамла күүндх төр чигн уга гисн деегүр хәләцәр хәләв, болв хөөннь, ханмҗта соңсачиг олх арһ учрв гиҗ санн, дарҗңҗ келв:
— Цөн сар урд түүндчн икл зеткр учрҗ. Күүкнь залутаһан амрлһнас нисәд хәрҗ йовхлань – самолетнь унв. Үнндән тенд юн болсинь кен чигн медҗәхш. Зуг теднә көвүнь, Николушка, өнчн үлдв…
— Одак залуг дахад йовсн көвүн мөний? — гиҗ Лида тодрулв.
— Тер мөн. Ода аав-ээҗтәһән бәәнә, көөрк, өнчн көвүн… — гиҗ Зина уульңнҗ келв. — Яа, цугинь медәд бәәсн бийнь уульҗахш, тедү мет төвшүн болчкад, бодлта (тоолврта?)…
— Юн заяһар иигҗ зовҗахм? — өврн Лида сурв. — Зальврсн күн җирһл эдлнә гиҗ би сандг биләв…
— «Җирһл» гидгчн өрү болчкад сөрү, — гиһәд Вера генткн һурниҗ келв. -Эцк Николайин даң энлдгнь — күүкнь күргтәһән орчлңгин сәәхнд авлгдад, Америкүр нүүхәр седҗ, Николушкаг авад йовхар шиидлә…
— Юу, эн гелңчн теднә үкхин төлә зальврсмб тегәд? — гиҗ Лида әәҗ, нүдән бүлтәв.
— Келән тат! — гиҗ Зина шүрүн үгәр түүнә келсиг таслв. — Күүнә толһад оршго юм келҗәхмб эн! Уга боллго! Терчн күүкндән йир дурта билә! Одакчн тагчг, үг һарһлго йовдг болвчн, бидн цуг әмтнә туск бүкинь меднәвидн!
— Бүкинь меднәт гинт? — гиҗ Вера инәмсклв. — Тиигхләнь, гергнләнь юн болсмб?
— Тер зеткрин хөөн гемтә кевтнә гинә. Гер дотраһурн әрән әрә йовна. Эцк Николай герән олн көдлмшиг эврән кенә.
— Терчн юнгад лавшг угаһар йовдв? — гиҗ генткн Лида иткмҗ угаһар соньмсв.- Эмәҗәхм? Әәҗәхм?
— Юунас эмәхв? — гиһәд Вера инәв. –Түүнәс үлү, юунаснь әәхв? Энүг энд цуг әмтн таньна. Уга, терчн советин йосна цагас үлдсн дасврнь. Тер цагт гелңгүд һаза майгта йовхиг хөрдг бәәсн учрар, тедн арһлцхав: хойр хормаһан хойр ээм деерән хайҗ, занч көдрн, күзүһән оралтар боохла — күн кезә чигн чонҗин хувцта йовҗ йовсинь медшго. Занчан тәәләд оркхла — номин хувцнь бүрн күцц бәәнә.
— Миниһәр, иим хувц өмсҗ, лавкмудар удан йовҗ болшго, — гиҗ Зина чадмган үзүлҗ үг орулв.
— Эн эцк Николай сән күний? — гиҗ Лида ухаһан туңһан, ик удан седклинь зоваҗах зәрм сурврмудиг кенәр цәәлһхинь медлго сурв.
— «Сәний»! — гиһәд уурлн, Зина давтад авв. — Терчн, чамд медүлхд, хутгт. Хутгт эс болхла, адг ядхдан, терчн күцц биш хутгт.
— Үнәр келҗәнәч? — гиҗ иткмҗ угаһар Лида соньмсв.
— Хутгтын тускар медҗәхшив, — гиҗ саначрҗ Вера келв, -зуг би чамд нег үлгүрәр цәәлһәд келсв…
Һурвн оютн күүкн
Эцк Николайин суусн панельтә йисн давхрта герт зәрм әмтн Ик сурһуль хол биш бәәсн учрас, патьрмудан оютнрт көлслдг бәәҗ. Нег цагт эцк Николайин патьрин өөр, шатын нег талвң деер Лиза, Марина, Лера гидг һурвн күүкн патьр көлслҗ авдг билә. Районмудас ирсн баахн күүкдт балһснд элгн-садн уга бәәҗ.
Гелң болхла, күүнд наагддго, эс сурхла — үг келдго йоста күн бәәҗ. Зуг, шат деер сууҗ уульҗасн күүкиг үзәд, эн тесч ядад сурв:
— Чи юн учрар уульҗахмч?
— Нанд цугнь ик му бәәнә! — гиҗ Лиза хәрү өгв. Тернь Лиза мөн билә.
— Цәәлһәд келхнч?
— Чи ю чаддвч? — гиҗ ууртаһар күүкн хәәкрв. — Одад зальвр гиҗ келхмч? Бурхн хәәрлх? Бурхн ю чигн хәәрлшго!
— Чи хамаһас меднәч? — гиҗ җөөлн дууһар гелң сурхлань, Лиза ә тасрв.
— Би үнәр ик мууд тусв. Ю кехән медлго суунав, — гиһәд күүкн хәрү өгв.
— Нуулго кел.
Үгнь оралдад, күүкн Дима гидг амрг көвүтә бәәсән, тернь цецгүд болн белгүд өгдгәрн сән күн болҗ үзгдҗ йовсна тууҗан келв. Дарунь Андрей гидг көвүтә таньлдад, хүв-заяһан олсан эн медв.
— Димачн, тегәд, чамаг тәвҗәхший? – гиһәд эцк Николай инәв.
— Уга, терүнәс улм му юмн! — гиҗ уульн Лиза келв. — Ухан тату болсарн би түүнәс, девл хулдҗ авхар, далн миңһн арслң зеелҗ авув. Ода болхла, тер келҗәнә: һурвн өдрин турш мөңг эс өгхләчн, би өричн деермчнрт бәрүлнәв, чи теднәд хууль болҗ көдләд, өрән хәрүлхч. Хәрүлснә хөөн одак Андрюша талан йов.
Гелңгин чирә үмсн мет борлад одв. Һәәтә юм эргндкдән үзхиг сурад авчксн болвчн, шин му зүүлснь чееҗинь зовадг бәәснь мөн. Өврмҗтә кевәр, минь тер өдр гелңгд нег байн күн далн миңһ өгч. Тернь ирәд, удан сууҗ күүндәд, дугтута далн миңһн арслң бәрүлҗ, та аль сансн кергт олзлтн гиҗ келв.
Соньн йовдл, хәрнь тер сансн кергнь эн билтәл, — гиҗ гелң дотран санв.
— Тер далн миңһичн би чамд өгнәв, – гиһәд эцк келв. — Зуг хәрүлхәр йовхларн — һанцхарн бичә йов, эврә Андрейтәһән хамт, бас герч улсиг дахулад одцхатн.
— Андрейм юм медхшлм!
— Хөөтндән түүнлә ниилх саната бәәхлә, терчнь цуг юм медх йоста. Тер бас цугинь медснә хөөн чамла бәәх эс бәәхән бийнь шүүх йоста. Чи бузр көдлмш кеҗ, мөңгнә хәрүлһиг экләд уга бәәнәч гиҗ нәәлҗәнәв.
— Уга, яһҗанат! – гиҗ хор буслн Лиза келв.
— Тернь сән. Мә, эн дугту бәр.
Дугтуг һартан авн, күүкн генткн учрсн йовдлыг медв:
— Эцк минь, би иим ик мөңг танд яһҗ хәрүлхв? Нанд угалм!
— Энүгән бичә сан, — гиҗ эцк Николай һарарн дайлв. — Өңгәр авч, өңгәр өгчәнәв.
— Юу келҗәнәт?
— Чи санаһан бичә зова. Цааранднь чик йосар бәәхиг санад йов.
Иим үг келн, гелң патьрурн орҗ одв.
— Иим күүнчн хутгт болдв? – гиҗ хор буслад Лида келв. – Таньдго хуульд иим ик мөңг өгч!
— Терчн хууль биш! — гиҗ Вера келсинь таслв.
— Болснь маһд уга!
— Болсн уга! — гиҗ Зина хәрүцв. — Андрейдән келхлә, көвүн күүкнә урдкиг шоодсн уга. Келхд, Лиза, Андрейән кен болҗ көдлҗәхинь меддго бәәсмн, тернь прокурорин туслач бәәҗ.
Димад тер мөңг хәрүлчкәд, Андрей түүнлә «күүндәд» авсна хөөн тернь Лизаг мартхас биш, неринь чигн мартад оркв. Ода болхла – Андрюша Лизонька хойр сән-сәәхн, мөн тер герт һарсн хойр үртәһән бәәнә.
— Гелңгәс авсн мөңг хәрүлх ухан прокурорин туслачин толһад орсн угай? — гиҗ Лида сурад хатхв.
— Орв, зуг тернь талдан келвр. Марина Лера хойрчн, Лизань хәрд һарсна хөөн тер герт хоюрн үлдв. Тегәд, Марина бийәсн насарн зөвәр ах нег нәәҗтә болв. Тернь түүнд оньгтаһар белг бәрүлдг болвчн, күүкн авдго бәәҗ. Тиигә бәәтл, күүкнә экнь гемтәд, мес ясл кехд җирн миңһн арслң кергтә болв. Тер мөңгн ик биш болвчн, оютн күн альдас авхв? Тиигхләнь, Марина эврәннь нәәҗәсн зеелвр авв. Тернь удан санлго өгәд, кесн яслнь туста болҗ, экнь эдгв. Терүг медсн нәәҗнь Маринад: мөңг хәрүл, эс гиҗ нанла хамдан бә! — гинә. Күүкнә седкл-зүркнд тернь таарч бәәхш! Тер учрар күүкн ууляд йовҗ йовна. Генткн, өмнәснь Лиза, хәрд һарчкад, сүркә хатн болсн бәәдлтә. «Юн учрар уульҗахмч»? — гинә. Марина тиигхлә цуг зовлңган келв.
Елизавета уха туңһаҗ бодад, келҗәнә: эцк Николайас селвг авх кергтә. Тиигснднь, эцк Николай хаалһар өөрдҗ аашсинь үзв. Лиза түүнүр гүүҗ ирәд, келв: «Мадн Антдрейтә эндр мини өр танд хәрүлх саната биләвидн. Зуг Маринад иим юмн учрв… Ода яахви?» Эцк иим үгд: «Энчн чини мөңгн, эврән мед!» — гив. Тиигхләнь, Елизавета түүнә һарт арвн миңһн арслң бәрүлҗ, «Маринад тусан күргий», — гиҗ шимлдн келв. «Эврән мед», — гиҗ гелң мишәв.
— Чи һанцхарн түүнүр бичә йов! — гиҗ нәәҗән сурһн Лиза келв. — Юн болхнь кен меднә! Мини залуһин сән үүрнь, Петя, милицт көдлнә, чамла хамдан йовг!
— Тегәд мөңгинь хәрүләд, тер Петя гер-мал уга бәәсәр, тедн хамдан җирһл-кишгән эдләд бәәҗий? — гиҗ аман хаҗилһн, Лида иткмҗ уга бәәв.
— Чи яһад «бәәҗ» гиҗ келҗәнәч? Теднчн ода күртл талдан районд хамдан бәәнә, хоюрн нег негндән зокаста! — гиҗ Вера мишәв.
-Уй, келсн үгтн әмтәхн тууль-домг кевтә! — гиҗ Лида чирәһән атылһв. -Үннәр болсн юмна бәәдл уга …
— Яһад тиигҗәхмч? – гиҗ Зина өврв.
— Үннәр болсн юмн. Һурвдгч күүкнлә улм җигтә юмн учрв… Эцк Николай арвн миңһн арслңган хавтхлчкад, гер талан йовҗ йовад хәләхләнь, хаалһиннь хаҗуд баһ наста болвчн, нернь төгәлңгд туурсн Гриша гидг әркнч сууҗ, бир тәвәд уульҗана. Гелңгиг үзәд тернь хәәкрв:
— Аав, намаг тонльһ!
— Кенәс? — гиҗ эцк Николай келчкәд, давад һархар седв. Болв ширтхлә -көвүн седкләсн келҗәсиг үзәд, — Не, кел! – гив.
Тер Гриша болхла, әркнч болсн деерән, көзрч бәәҗ. Көзр наадҗ, түүрмд суусн улст шүүгдәд, тер шүүгдсәр эн герин нег Лера гидг нертә күүкиг алх болв. «Согту биләв, би бишв!» — гиһәд оркрҗана. Дарунь иигв: «Бийән алснь деер, тер күүкн нанд таасгдҗана! Зуг бийән алснь түүнә әм аврҗ чадшго гиҗ әәҗәнәв!» Иигәд уульҗ авчкад, өвдглн унҗ, эрн шимлдв: «Эцк минь, һарлдсн аав, тедн арвн миңһн арслң өгхләм, эн әәмшгтә өрим тәвх! Өршән хәәрл!»
Эцк Николай дала юм үзсн, күүнә худлыг негт медчкдг күн, зуг тер цагт Елизаветан хәрүлсн арвн миңһ, дотраснь нег юмн түлксәр, әркнчд өгв. Зуг түүнүр халта хәләцәр хәләҗ келснь: «Ай, хәлә, энчн чини сүүлин арһ!»
— Тегәд юн болв? – гиҗ Лида чирәһән бирчилһв. – Тернь Лераг алсн угай? Терчн йириндән алшго билә!
— Алсн уга болсн деерән, тернь тиигхд әрк уудган хайҗ. Огт хайҗ, – гиҗ бодлтаһар Вера келв. – Хөөннь, өрәл җил давад, Лера тал одҗ, терүнд дурта седклән медүлв, болсн йовдлын тускар герчлҗ медүлв.
— Тернь яһв?
— Түрүләд уурлв, дарунь, үнндән хүврәд, оңдан күн болсинь медәд, түүнә геминь тәвв.
Тедн амрг болад, нег җил үүрләд йовҗаһад, хүрмән кев. Нидн җил Лера көвү һарһв.
— Йу, йоста худл, күүнә нус-нульмс асхрулм худл, – гиҗ уурлн, Лида келв. – Нам соңсх дурн угав! Тадн болхла иим юм кенәс соңсвт?
— Күүкд сул амта, эврән келлә, – гиҗ Зина инәв.
— Уй, иим Николайла әдл залу нанд өңгәр чигн керго, – гиҗ генткн Лида гөрдв. – Таньдго күүкд болн әркин хорха улст цуг мөңгән тараҗ өгдгнь юн юмб! Намаг, иим залута бәәсн болхлам – самолет унхас урд сүүдр дәврх билә!
— Чи хөвтә бәәсндән байрл, — генткн номһрсн дууһар Веран келснәс Зина ууртан бүтәд, келх үгнь олдлго, чирәнь улаҗ одв. – Залучнь эцк Николай биш, әркин хорхала әдл Лева, терүг әмтн арвн җил өмн эрүл билә гиҗ келнә, терчн мөңг олхш, эврә тетквр мөңгәр әрк авсн деерән чини теткврин өрәлиг бас эдлнәлм. Зуг чи талдан әмтнд эс түгәснднь байрл!
Эк Анна
Күүкн күргн хойрнь самолетар нисч унад үкснә хөөн эцк Николайин гергнә зүркнь көндрҗ одв. Гер дотраһурн әрә көндрәд йовҗ, юунд чигн байрлдган уурв. Зень Коленька Леночкта эс йовснь — неглхн байсхлңгнь билә. Күргн Алексей хадм экән эс соңсад нисснднь – терүг икәр хармнл уга бәәв. Ода күргнь үкв, зуг күргн — бөдүн залу, хармнх юн керг, Ленань үкснь хармслта. Эннь, ухата болад, экән соңсч, Коленькаг дахулад эс авснь сән.
Күүкнләнь иим йовдл учрсна хөөн Анна дәкҗ чонҗд одх дурн уга болад, зальврхд чигн дурн уга бәәв. Залудан бас бурад келдг үгнь:
— Чини зальврснд юн тус бәәнә? Энүгәр Леночкаг хәрүлҗ болшго.
Эцкнь хәрү юм келлго, дотран зовад, келх үгнь дими болхиг медәд суудг билә. Гергнь болхла – залудан уурлхас биш, бийинь төвкнүлхәр җиңнүлсн сүзгтә улст:
— Намаг төвкнүлх үгтәһән цааран йовтн! Бас эк Анна гиҗ намаг бичә дуудтн! Би муңхг гелңгин харңһу гергн бишв! Йир келхд, би һучн җил өмн институт төгсәсн күмб. Анна Дмитриевна гидг күмб!
Түүнә хөөн телефоһан хайҗ, һашун нульмсан асхрулад, дер деерән унҗ экрдг билә.
Генткн икәр өкәрләд, генткн бизһрҗ харһцад әәлһдг ээҗәсн Коля түрүн бәәхдән хольҗдг билә, болв нег сарин дару дегтр атхҗ өөрдәд эрв:
— Нанд умшч өгит.
— Юн гидг дегтрви? – гиҗ ээҗнь соньмсн хәләчкәд, һарарн дайлв:
— Эн юмнчн худл тууль!
— Тууль биш, – гиҗ генткн баттаһар зень хәрү өгв. — Энтн Һәәхмҗтә үүл һарһгч Хутгт Николайин тууҗ.
— Тууль биший? – гиҗ Анна өврҗ хәләв. — Чи яһад медвч?
— Меднәв. Хутгт Николай мини аавд даңгин туслна. Аавм терүг үздго болвчн, нег юм кехәр эс седвчн – хаҗуднь Хутгт Николай заасар кенә.
— Чи терүг үздвч? – гиһәд, эк-эцк уга үлдсн зень ухаһан алдҗана гиҗ әәһәд, ээҗнь сурв.
— Уга, үзхшв. Зуг цуг юм меднәв.
Күүкдин йирин бодлһн гиҗ санад, седклән төвкнүлсн Анна Дмитриевна соньмсв:
— Аавчн эс седсн юман яһҗ кедви? Түүнәннь эврә санан – седкл хамав? Терчн марионетка наадһа бишлм?
— Уга, тиим биш, – гиҗ бодлһтаһар Коля хәрү өгв. – Аав өрүн болһн иигҗ зальврна: «Хутгт Николай, эндр цуг керг-үүлим чик кевәр кехиг өршән хәәрл», иигснә хөөн Хутгт өршәнә.
Өврсн Анна дегтриг аль туссн халхд секв.
— Не, авад умший. «Патара гидг балһснд һурвн сәәхн күүкдтә нег күн бәәдг билә. Тернь урд ик байн болад бәәсәр, му шалтана күчәр ик ядуд тусв».
Шалтанла харһсн залу, шуд келхд, ик му йовдл һарһҗ йовсиг Анна умшв. Дегтрт бичәтә бәәсәр, «сәәҗрх нәәдврән алдҗ, ядудан зовад бәәсн эцк му сана бәрв – эврә күүкдин әрүн нер болн сәәхниг эдлх». «Тер эцк күүкдән кен гиҗ болһхар седв? Баячудар асрдг кү эс гиҗ эгц хууль болһхарий?» — гиҗ һаслн санад, олн дәкҗ эн тууҗ умшсн болвчн, ода эврә күүкән алдад, Ленаһас насарн баһ тер күүкдт сана зовлһиг, эцкднь дургог чееҗ-зүркндән шиңгәҗ энрәд ухалн, Анна суув. Цааранднь юн болхинь меддг күүкд күн зеедән умшх дутман: яһҗ Хутгт Николай терзин нүкәр нег алт-мөңгтә уут хайхла – тер мөңгәр күн ууһн күүкән күүнд өгсиг, дәкәд Хутгтын хойр дәкҗ хайҗ өгснь тер күүкдиг килнц-бузрас гетлгн, хөвтә җирһлд орулсиг, — энүг умшх дутман самолет унсна зәңг соңсад хатсн зүркнәннь мөсн хәәләд одв. Генткн Аннан нүдн нульмсар девтҗ:
— Чини келсәр, мана эцк Николайиг түүнә күцәсн сән үүлд Хутгт Николай орулну? – гиҗ уульн мишәһәд, ээҗ зееһәсн сурв.
Тернь өврҗ хәлән:
— Чи аавиг эцк Николай гиҗ кесгәс нааран дуудад угач!
— Э, самолет унсна хөөн дуудад угав, зуг тернь буру. Болв чи нанд хәрү өгәд угач.
— Э, мөн тер, зуг аавиг зархш, түүнд туслна! – гиҗ ухарльг кевәр Николушка лавлв.
Тер цагт күүндврәр соньмсч, өрәднь гелң орҗ ирв:
— Тадн ю күүндәд суунат?
— Ай, санхнь, күүкдт болн әркнчд өгсн мөңгнә төлә би дими кевәр чамд уурлад бәәҗв.
— Юн мөңгмби? – гиҗ эцк Николай атыҗ хәләв.
— Тер мөңгнә тускар Зина нанд келлә.
— Юн чигн болсн уга! – гиһәд, эцк уурлн, һарарн дайлв.
— Уга, болла, зуг кен меднә, чи биш, хутгт Николай тер цуг юм кесн болвза! – гиһәд Анна мишәв.
— Cән үүл күцәҗий ? – гиҗ гергнә чееҗд ик хүврлт болҗахиг медәд, эцк Николай җөөлн дууһар сурв.
— Йир сән – гиҗ арһул тернь хәрү өгв. – Маңһдур сүмин ном умшлһнд йовхларн, Николушка ма хойриг дахулнч? Ней?
— Не, сән, — гив эцк.
Коля болхла, теднүрн өөрдәд, хойраһинь теврв. Ик му юмнас тедн гетлсиг көвүн медв, цуг чинән-чидлнь хәрәд, тер муурв.
— Нөөрм күрчәнә, – гиж көвүн келв.
Хәәрллһнә комиссь
Эцк Николай эврә көдлмшәс талдан ю эс кедг билә: һурвдгч миңһн җилин эклцд орс гелңгд кедү «әмдрлин даалһвр» даалһна, тегәд заясн көдлмшәснь зөрц хольҗулҗ, аль бис юм кеһүләд бәрдг гисн санан төрнә. Түүнә бәәдг һазрт гелңгүдиг юунд эс орулдг билә: олн-әмтнә палатд, олн структурмудын олна советмудт, эцк Николайиг болхла – йириндән гелңгүдиг орулдго губернаторин медлд бәәдг хәәрллһнә комиссьт орулв. Хар гелңгин хувцта күн ик соньн болх гиҗ санад орулсн кевтә. Зуг, орулсна дарунь эврә шиидврән буру гиҗ үзцхәв: Эцк Николай эсргү босдг, «хамдан көдлҗ» чаддго, бүк юмна тускар күүнд керго эврә онц саната: христосин номин болн багшин әрүн седклтә болад, тагчг сууҗ чаддго күн бәәсмн.
Зуг, комиссин гешүд, ухата болсарн, эврә дурар юм шиидлго, медәтә болн медсәрн үлү ухата нәәҗнрин селвгәр бәәдг, гелңгин нег йовдлыг тесч чадлго, нег дууһар, хамдан терүг комиссяс һарһхиг сурҗ. Сурсинь хаңһав. Тер гелңгин йовдлнь болхла – иим билә.
Комиссин гешүдин медсәр, буру уга болв чигн, нег өндр цолта ахлачд эсргцәд, түүрмд орсн һурвн арһлач тедниг хәәрлх эрлһ илгәв. Комиссин гешүд зүркн-седкләрн тер эрлһиг хаңһах зөвтәһинь меднә, тегәд губернатор эрлһин цаас Президентд йовултха гисн селвг терүнд өгх кергтә болад бәәв. Зуг, ухаһарн болхла, тиигҗ кехләнь – ик алда һарх гиҗ санв. Тер юңгад гихлә, эврә дурар хәәрлдгнь – ик байльг, күн болһнд эс буудг чинр; дәкәд болхла – кен медхв? – «кесн үүл – эзән темцвзә» гиһәд әәҗ сууцхав. Өндр цолта ахлачнь болхла – лавта бәәх күн, комиссьтнь ирәд, тер эрл хаңһах керг уга гиҗ келв. Ядад суух тер цагт гелң босҗ үг келв. Онц юм келсн уга: йириндән талдан улст зөрүлҗ кесн үүлмдн – эзән темцәд хәрҗ ирдгиг, буру юм һарһсн әмтиг хәәрлх кергтәг, нүл угаһар ялгдсн улсиг онц кевәр хәәрлх кергтәг келв. Зуг түүнә келсн үгнь цуһараһин зүркнд шиңгрәд, урднь үгцәд шиидсән үлдәҗ, арһлачнриг хәәрлхин төлә эдн дууһан өгв. Хамгин өврмҗтә болснь – тенд суусн өндр цолта ахлачнь тер шиидвриг тесәд бәәв; зуг һанцхн келснь – «эн гелңгиг комиссяс уга болһтн». Тиигәд эцк Николайиг комиссяс һарһх нөгцл амрхн олдв: теднә өөр бәәсн регионмудын комиссьт гелңгүд уга болсн учрар, эн комиссьт бас керг уга гиҗ шиидцхәв. Гелңгнь болхла – тиим күнд ацаһас сулдсндан ик байрта бәәв.
Зуг, хамгин акаднь хөөннь учрв. Тер хәәрллһнә комиссин һурвн гешүн, комиссяс талдан олн юм кеҗ йовсарн, балһсна толһачла теңцлдв. Ик теңцлдән-мейәрклһн һарад, тедниг түүрмд суулһх болв: Федерацин талдан субъектмудт эркшлин салһлт зокаста сән кевәр нивтрв, мана бичҗәсн областьд терүг хуульч оютнрт «инәхин» төлә зааҗ үзүлдг билә. Мөн тер цагт комиссин гешүднь эцк Николайиг санад, терүнә комиссин сүүр деер нүл угаһар ялгдсн арһлачнриг әәлго харссиг бас санв. Теңцлдҗәсн гешүд: «мана төлә бас үг келтхә» – гихәр седсн болвчн, эцкин өмн ичр хату болад суула.
Эцк Николай болхла, тедниг соңссн мет, эврә дурарн урднь икәр уурлулсн өндр цолта ахлачт одв. Тернь болхла, күләҗ суусн кевәр тосад:
— Чамд нанас дәкәд юн кергтәв? — гиҗ цуцрсн дууһар сурв.
Гелң тер һурвна тускар, тедн буру уга гиҗ экләд келхләнь, ахлачнь һарарн дайлад:
— Крыловин теҗгт нег үг эс бәәнү: «Би өлн бәәсәр чи бурута бәәнәч»? Эс учрх цагт зокасн уга һазрт тедн харһцхав, — гинә.
Эцк Николай түүнә нүд җигтә кевәр хәләхләнь – йир һанцхн гелң биш, түүнәс үлү күчн-чидлтә юмн келҗ бәәнә болҗ ахлачд медгдв.
— Не, болг, — гичкәд, ахлач һарарн дайлв. – Шиидхм! Зуг нег үгцәһән келсв: чи дәкҗ нанур бичә ир, чи нанд му үлмәһән күргнәч!
Телефоһан авч, ахлач хойр-һурв җиңнүлв. Тер региона нууц зураһар эннь мэрас үлү күчн-чидлтә билә. Тер цагас авн, генткн һурвн залуһин бурунь тәәлгдәд, эндүрснд уучлл һууҗ сурҗ.
Эцк Николай болхла, тер ик өрәһәснь һарад йовхин өмн дәкҗ салвлҗ иршгов гиһәд, генткн сандрсн ахлачур өөрдн, терүг теврәд, «Бурхн чамд хәәртә» гиҗ, арһул келв.
Анна Дмитриевна Коляд икәр таасгдсн дегтринь умшад, бас терүг таасдг болв. Сүүлин цагт эцк Николай бән-бәәҗ гергн зе хойрин өөр сууҗ, дотран юм ухалад, зеедән икәр өврҗ, тедниг соңсдг билә.
Анна дегтр умшҗ, буру угаһар зарһд орулгдсн Богд хаана түшмлмүдиг Хутгт Николай аврсна туск ормд күрв. Үклин амнд күрсн һурвн күүг хутгт аврҗ, алачин һарас үлд булаһад авсиг Богд хаана һурвн түшмл герчлҗ. Хөөннь тер һурвн күн буру уга болснь медгдлә. Тиигхд һурвн күүнә аллһиг хөрсн архиерейин зөрг, күүнә зовлң седкләрн медснь түшмлмүдиг өврүләд, түүнәс үлү – хутгтын үүлдснь тиим күчтә болсар, үгднь эс орх күн уга болсиг һәәхцхәв.
Удан боллго, тер түшмлмүдт бас туслмҗ кергтә болв: хотл балһсна ахлач тедниг бослт босххар бәәнә гиҗ Богд хаанд муурулн эсргцҗ, засгар үклд орулв. Му заята түүрмд суусн түшмлмүд Хутгт Николайиг санв.
«Хутгт энд бәәсн болхла – тер һурвн күүг аврснла әдл мадниг чигн аврх билә», — гиһәд тедн санцхав. Хутгт эднәс хол бәәсн болвчн, түүнд зальврҗ, мадниг соңсх гиһәд, тедн нәәлв.
Хутгт үнәр тедниг соңсв. Богд хан хотл балһсна ахлач хойрин зүүднд ирсәр, түшмлмүдин кергиг шинәр шүүҗ, неринь цеврдүлснәс даву, цуг эркинь хәрүлҗ өгв.
Көвүн икәр соньмсад, гилвксн нүдтәһәр эн тууҗиг соңсла.
— Хутгт Николай аавинм керг-үүл эврәннь үүллә әдл күцәхд бас туслҗ өглә, – гиҗ генткн Коля келв.
— Ю келҗәхмч? – гиһәд Анна өврв.- Алтар дүүрң уут хайснла иҗл йовдл учрла, зуг мана эцк Николай энүнлә ямаран холватави?
Зееһиннь келсн үгднь гелңг өврсн бәәдл харулсн деерән, альвн кевәр нүднь гилвкҗ, гергнәннь иим ухан инәдтә бәәнә гиҗ тоолв.
— Ай, Коля зөв келҗәнә, – гиҗ эцк җөөлнәр келв. –Шидр нанла иим юмн учрла, соңс…
Тегәд, хәәрллһнә комиссьт шидрхн көдлснә тускар аман аңһаҗ соңсчасн Аннадан келҗ өгв. Залуһиннь эн көдлмшин тускар гергнь ю чигн медҗәсн уга. Николушкань болхла – цуг юм медҗәсн кевәр сууна гиҗ, аавнь дотран санад бәәв.
Cүзгән харсад авснь
Нег дәкҗ эцк Николай ик һуньгта дүрстә герүрн хәрҗ ирв. Орм цацу чинәнь алдрад, ширә деерән сун, нүдән аньв. Тер цагт Анна Коляд хутгт Николайин тууҗиг умшҗ суула: «нег Ик Хурлд Арий Деед Бурхиг дамбрлсинь тесч чадлго, хутгт Николай, олна нүрт терүг халхарнь ташад авв. Хурлын архиереймүд тиим йовдлыг буруд тоолҗ, Николайиг цоласнь буулһҗ, омофор гидг хувцнаснь хаһцулҗ, бәәшңд орулн суулһв. Зуг, удан бәәлго, хутгт Николайин толһа деер үүлнд сууһад, барун үзгәс цог-җивхлңгәр төгссн Иисус Христос әдсләд, хутгт Николайд Евангелие гидг номин судр хәәрлҗ өгв. Зүн үзгәс Бурхиг Төрүлсн Ав-Әрүн Мария нертә окн хутгт Николайин ээмд омофор гидг номта хувц тәвҗ өгв. Эн үзгдл тууҗлснд цуг Хурлын архиерей хутгт Николайд өмнк санвринь хәрүлҗ өгв. Деед Бурхнд таастаһар үүлдгч күүг тооҗ күндлв».
— Тадн түрүңк Ик Хурлын тускар умшчахмт? – гиҗ эврә һашудсн бодласн сергәд, гейүртә дууһар эцк сурв.
— Э, тиим, – гиҗ Николушка хәрү өгв.
— Чи тенд учрсн цуг юмиг медҗ бәәнәч? Тиигхд, 325 җилд Никея гидг балһснд Арий гидг күүнә Христост Бурхн хүвлҗ уга гиһәд сурһснд Чонҗ хәрү өгх йоста билә. Арий болхла – ик эрдм ухата, келндән мергн болсарн әмтиг үгдән иткүлдг; тегәд, түүнә сурһулиг шинҗлхин төлә Рим гидг орн-нутгин Богд-хаана туслмҗар тууҗин түрүңк Ик Хурл хураһад, һурвн зун арвн нәәмн епископ ирсн болвчн, Арийин сурһулиг буру болдгинь бәрмтлүлҗ чадсн уга.
— Ноолданар керг шиидҗ болдви? – гиһәд Коля алң болв.
— Ода чамд яһҗ цәәлһхви?… – гиҗ эцк саначрхҗ келв.- Христосин шаҗна сурһал күүнә йирин уханла таархш, болдго юмиг болһдг шаҗнлм: Бурхн бийнь әмтиг аврхин төлә күн болсн Христосин бийлә ниилҗ орла. Йирин ухаһар ухалдг Арий болхла — Христост Бурхна үүсксн нег өндр йозурта, күчтә болвчн, теңгр гиҗ сандг бәәсмн. Хутгт Николай Чонҗин зальврл-дуунд дуулдг «Төләлгч биш, дагнь биш, Бурхн бийнь хүвлв» гисн үгиг седкл-зүркәрн медәд бәәлә. Зуг тер ик мергн ухата номтин хаҗһринь цәәлһх үг олҗ чадлго, халхарнь ташв…
— Тегәд, арһ уга болсарн цоксмби? – гиһәд, Анна эк күүрт орв.
— Йирин күүнә күчн дуту болсар, Бурхна күчәр үүлдв. Түүнә һарһсн йовдлнь дегд өврмҗтә болад, цуг Чуулһна ахлачнр оньган өгцхәв; тер төлә буру номтад хәрү өгхин төлә улм кинмҗтәһәр хәәҗ, кергтә тоолврмуд олад авв. Зәрмснь тер цагт Бурхна йовулсн үзгдл үзсәр, хутгтыг буру уга болһад, ахиерейин цолд хәрү күртәв.
— Аав, чамла юн учрсмби? – гиҗ генткн Коля сурв.
— Ю келхән медлго бәәнәв… Урдаснь эклнәв. Украинд Киевин патриархат гидг нерәр бийән нерәддг улс бәәнә, зуг тедн хаһрл һарһгчнр, Чонҗин улс биш. Теднә ахлачнь бийән патриарх Филарет гиҗ нерәднә. Эрт-урд тер Москван Патриарх болх болмҗта билә, зуг тернь эс бүтсәр, ик омгшҗ, тесч чадлго, хаһрл үүскв.
Иим хаһрл үүсксн улсла хамдан зальврҗ мөргдгнь – ик гидг килнц. Маднур болхла, Уркаинә нутгас үнн алдртын архиерейин дүрсәр тер Филаретас нег митрополит күн күрч ирв. Эзмдн Украинә епископатыг сәәнәр медхш, би чигн бас медлго йовх биләв, зуг эн «митрополитыг» би эврән му таласнь маш нәрн таньнав. Хамгин әәмшгтәнь түүнә мууд биш: күн болһн эврә кесән эврән Бурхна өмн даана. Хамгин әәмшгтәнь – тер хаһрл һарһгч зууран йовҗ йовад, мана эзнлә хамдан Украин төвкнүн болхин төлә зальврхар бәәнә, зуг иим буру күүнлә үүлдсн зальврл – күндлдг юмиг дормҗлдг юмн мөн, Чонҗин өмн ик буру!
— Тегәд? – зүркнь догдлҗ Анна сурв.
— Би секретарьд одад, тиим юм күцәҗ болшго гиһәд келүв. Зуг секретарь бийнь Украинәс, тедн хоюрн нег нәәҗүдтә, нег нөкдтә. Терүнә нанд келсн үгнь: чи эн кергт бичә оралд, энчн улс-төрин керг-үүл, чини ухана юмн биш. Товчлхд, дөчн җилин туршарт би түрүн болҗ кү цокув, ташр йирин кү биш, архимандритыг…
— Эзнтн болхла, тер хаһрл һарһгчла хамдан зальврл үүлдви тегәд? – маңнаһан атирүлҗ, аҗлсг янзар Коля сурв.
— Уга, намаг байрлулсн һанцхн юмнь тер, – гиҗ эцк Николай мишәв. — Ик керүл-цүүгән болад, секретарьмдн намаг милицт йовулхар седәд бәәсн бийнь, мана архиерей түрүләд нанас тер йовдлын учр медхәр седв, би урднь тиигдго күн биләв. Нанла күүндәд авсна хөөн гиичлә хамдан зальвршгов гиҗ шиидәд, терүнд мана чонҗмудт зальврл үүлдхиг хөрв. Зуг гелңгин мини көдлмшиг бас хөрв. Маңһдур шагшавдын комиссь хурх.
Дүрмәр гелң кү цокхла – цоласнь хаһцулна, тегәд секретарь цоласм хаһцулхин төлә зүткчәнә. Түүнәс үлү, гүүҗ одад, мини цоксиг цааснд темдгләд, цоласм эс буулһхла, милицт герчллһ бичнәв гинә. Тиигхлә намаг хойр җилд түүрмд суулһх…
Анна экин чирәнь цәәһәд одв, Николушка болхла аавурн өөрдҗ ирәд, терүнә һараснь авад келв:
— Аав, иим юмн учрсн цагт Хутгт Николай яһдг бәәсн болх, юн гиҗ санҗанч?
— Яһдг бәәсмб? – гиһәд, гелң санамср угаһар сурв.
— Зальврҗ мөргдг билә. Ода мадн һурвулн бас мөргий. Ээҗ, чи маднд Хутгт Николайин акафистыг умшчк.
Анна акафистыг авад, альчуран бооҗ авв.
— Аав, бос, – гиҗ зень Николай эцкиг цухрлгоһар һараснь татв. — Акафист умшсн цагт сууҗ болшго.
Гелң инәҗ босв. Гергнь акафист умшад, зень өвдгләд, нульмсар девтсн нүдәр Хутгтын зург хәләҗ, зальврсн цагт, эцк Николайин седклнь амулң төвшүн болв…
…Дарук өдр эцк байр-байсхлңта хәрҗ ирв.
— Үзҗәхнт, — гиҗ үүднәc гелң, терүг теслго күләҗәсн гергн зе хойрт келхән эклв, — комиссьт суусн цуг әмтн, эзнлә хамдан намаг демҗв. Секретарьд нег юмар авлһ өгх гиҗ амлсар, тернь зөрц мана архиерейиг муурулхар седсинь цуһар медцхәв. Тегәд тернь мана епархияс һарх биз. Эзн болхла, инәмсклҗ нанд келв:
«Дәкҗ бичә ноолд, таасгдвза, көгшрәд ирҗәх насндан ноолдач болвзач».
— Милицлә юн болв? – сүмсән алдҗ Анна сурв.
— Тернь улм соньн юмн болв, – гиһәд гелң инәв. – Секретарь тенд герчллһ бәрүлхәр ирхләнь, милицин ахлач сурв: «Кен гидг эцк Николайв? Хәәрллһнә комиссин гешүний?» «Э, э». «Тертн сән күнлм!» Секретарь чочн сандрад,[38] «Э, тертн сән күн, зуг намаг чирәһәрм цокв» — гиҗ учран келв. Тиигснд милицин ахлач: «Та эврә хоңшаран нүр үзгчд үзләт?» — гиҗ сурв. -«Тиим чирәһәр цокхла – килнц биш!». Тиигәд келсн деерән милицин ахлач иим төрин бәәдл тогтсн цагла шаҗна керүл һарһдг танар ФСБ соньмсчана гиҗ, чонҗин секретарьд хара зөңдән келҗәсн болад медүлв. Тегәд ода тернь бийән яһҗ цеврлхән бодад сууна.
— Чи терүг төрүц өршәҗәхшч? – гиҗ оньгтаһар аавин нүд харҗ Коля сурв.
— Кениг?
— Секретариг.
— Үнәр келхлә – уга, – гиһәд эцк инәв.
— Би болхла, терүг өршәҗәнәв, – гиҗ гейүрсн дууһар Николушка келв.- Тертн йир му заята күн.
Гелң гергтәһән нег- негнүрн хәләчкәд, зееһән теврв.
Җигтә йовдл
Эцк Николай өрәдән орад шкафтан нег юман хәәв. Тер цагт түүнә гергн Коляд иим юм умшчала: «Тегәд, деерәс заясар сүзгт-бишрлтә хутгт нутгтан хәрхәр шиидәд, оңһцин йовач ялчнрла болзлҗ авв. Йовсн кемд күүнә керцгә мууг, түүнлә ноолдан диилвр хойрнь нернднь әәлдҗ тогтсн Бурхнд таастаһар үүлдгч эврән бийәрн медсн билә. Ликия орх болад әрүн Николайд үгән өгсн оңһцин йовачнр оңгдан үзгт сүл бәрв. Номһн седклтә, дегд һольшг Хутгт Николай: «Таанр намаг мини төрл һазрт күргтн», – гиҗ тедниг сурв. Тедн: «Уга, оңгдан орнд манд керг бәәнә», — гидг хәрү өгв.
Иим хәрү соңсад, Николай Деед Бурхнд мөргхләнь, ик әәх салькн көдләд, Ликия гидг орнур кермиг күргв. Николай тер кермин ялчнрт зем болад му үг чигн келл уга, тедниг әдслҗ, эврәннь төрл һазрурнь хәрүлв».
— Аав, тедн хутгтла ю кехәр седсмб? – гиҗ генткн Коля сурв.
— Кен меднә, — гиһәд ээмән хавчҗ, эцк Николай, шкафан уудлҗ хәрүлв. – Хәрн сән юм биш болх.
— Чини наснд терүнлә әдл юмн учрлу? – гиһәд гент зень сурв.
— Мини зальврсар ки-салькн оңһциг талдан орн-нутгт авч күргснә тускар сурхла – уга, — гиҗ гелң инәв. – Зуг, шуд эс дүңцүлхлә … Нег дәкҗ иим юмн учрла. Нег хол биш бәәсн селәнәс нанд тер һазрин хотл балһснд одх кергтә билә. Тендәс һардгнь болхла — ик күчр юмн. Хаалһ ниилсн нег машин олдв, хар «вольво», дотрнь һурвн халцха толһата баһ наста залус, бас хотл балһснд йовҗ йовсн кевәр сууна. Теднә машинднь сууһад авчкад, йовн йовҗ хәләхлә — талдан үзгүр темцв.
Теднд келхлә – тагчг, хәрү уга сууцхана. Сән юмн болх бәәдл угань дүрсәрнь медгдв. Терүг үзчкәд, би дотран Хутгт Николайд зальврув. Тиигәд йовҗ йовтл, генткн мадниг милицин машин зогсав. Мини ханьмуд тедниг үзәд, җигшн инәмсклв, болв хөөннь милиц дөрвүлн бәәсинь үзчкәд, дәкәд хойрнь һартан автоматтаг үзҗ, инәмсклдгән уурцхав. Ах милиционер сурв: «Тадн хамаран йовҗ йовнат?» Би болхла, мини ханьмудт медә орхиг өглго, «Хотл балһснур йовҗ йовнавидн» — гиҗ келүв. Тер ах милиц өврв: «Тертн талдан үзгт бәәнәлм». Би машинд суусн залусин хәрүг күләҗ хәләвв. Зуг тедн юн гиҗ келхв? Гелңгиг буру хаалһар авад йовҗанавидн гижий? Юуна төлә тиигҗ келхв? Тиигснд җолачнь: «Мадн төөрч йовнавидн», — гинә. Милицнь: «Тиггхлә мадн тадниг күргнәвидн», — гив. Мадн удан йовсн угавидн, барг дөчн дууна һазр. Тер залус салькар туугдсн биш, милицин машин дахульта йовв. Тиигҗ намаг балһсндм күргҗ ирв. Би хөөткән санҗ, гер чонҗ хойрасн хол һазрт машинәснь һарув.
— Аав, теднд чамас юн кергтә бәәсмб? – өврҗ Коля сурв.
— Кен тедниг медхв? – гиҗ инәмсклн, эцк Николай хәрү өгв. Зуг, салад йовх цагт теднә негнь нанд келв: «Хүв-заята бәәҗч, гелң, бурхна хәәрлтә кевтәч».
Венеран сүм эвдрүллһн
Эцк Николай, суудлдан сууҗ, нүдән аняд, Аннан Коляд умшсн хутгт Николаийн тууҗ соңсхд дурта билә.
«Хутгт Николай хамгин түрүнд Ликиян әмтн буру-бузр бурхн-теңгриг тәкч үрҗәсинь амр-санаһар үзҗ чаддго билә. Тер цагт Ликияд олн бишрлтә әмтиг ирүлдг хуурмг оңһн-теңгрин сүммүд олн билә. Онц ичр уга тәкгддгнь Афродита гидг эк бурхн бәәсмн, тернь Баһ Азиян нутг болһнд тәкгдлә. Түүнә сүртә-сәәхн сүмнь Миры гидг балһснд бәәсәр; тер сүмд суусн бөөчүд ик буру алҗаста болад, һаза чигн бузр үүлән үүлдҗ, мөргхәр ирҗәсн буру номтнриг бузртан орулдг билә. Йир Хутгт Николай архипастырь болсна хөөн Христосин шаҗна делгрүллһнд харшлҗах тер бузр һазрас җигшҗ, түүнә сүминь эвдрүлхәр шамдв».
— Аав, талдан әмтнә тәкдг юмиг эвдрүлсәр әмтиг сүзгт орүлдви? – гиҗ генткн Коля сурв.
Иим сурвр эс күләсн эцк чочв. Түүнә хәрүнь ямаран болх гиҗ соньмссн зе гергн хойрнь хәләҗ күлән суув.
— Келхд, тиигхд цаг ик керцгә билә. Хутгт Николай насндан Христосин шаҗнд шүтдг улсиг алх-булхинь, шуд алхас биш, Христосас цөкрхиг күсәд, ик удан зоваҗ үкүлдгиг үзлә. Тегәд ик орн-нутг төрин бодлһан соляд, һәәлгдҗ бәәсн шаҗн орн-нутгин шаҗн болсн учрар эртин сүммүдиг бас эвдрүләд бәәв, тернь чик гиҗ әмтнд медгддг билә.
— Тернь Христосин шаҗна дорд сойлын бәрмт биший? – гиҗ Анна Дмитриевна күүндврт орв. – Эртин тосхлтын ховр дурсхлмудыг эвдрүлх юн керг билә?
— Тиигхд тедн энүг таладнар үзҗ йовла, – гиҗ ухалҗаһад гелң келв. — Тер цага әмтн тиим һазриг сойлын төв гиҗ үзлго, дәәлх шулмсин орм, умшсн номар болн кесн гүрмәр батргддг чөткрин шивә гиҗ үздг бәәснь мөн. Теднә үзл-санаһар, тиим ормиг эрк биш эвдрүлх кергтә билә, эвдрҗ-нурсн цагтан һазр күчән алдна.
— Тиигхлә олн һазрмудт бәәсн Христосин шаҗна сүммүдиг тууҗин зәрм үйд эвдрүлснь хәрүлт билә эсий? – гиҗ Анна келн бәәв.
— Тиигәд келҗ болдгнь маһд уга.
— Христост сүзглдг улс буру номтнрин сүм эс эвдрүлхлә – теднә сүммүдиг бас эвдрүлшго биләй?
— Түрүңк Христосин сүзгтнр төрүц юм эвдрүлдго билә, болв тедниг зоваҗ үкүллә. Тедн хуульд эсргддго улс билә. Христосин шаҗн эклҗ һарчах цагт түүнә сүзгтнр буру оңһн-теңгриг тәкдг олнас йилһрҗ, оңһныг эс тәксәр, тедн шахгдад йовла. Тер цаг эртин шаҗна буурх цаг билә, Римин хаана орн-нутгт Юпитер Венера хойр мөн бурхн болдгт күн иткдго бәәсмн. Эн шаҗна буурлт Богд хаана эркшлин буурлтта хамт эклв. Тер цага Римин хаант улс олн орн-нутг, олн келн-улс, олн шаҗна шүтгчнриг хамтрулсн улс билә. Тедниг ниилүлх нег үзл-санан кергтә бәәсмн. Түрүн авгтан иим үзл-санань – Богд хаана шүтлг болв: хаант улсин күн болһн аль седсн-дурлсн шаҗндан шүтдг бәәв чигн, җилд нег дәкҗ Богд хаана зургт мөргәд, нег чимк саңгин идә Юпитер, Апполон болн нань чигн оңһн-теңгрин өмн утад шатах йоста билә. Цаг удан болад, тер гүрм утх-чинр уга үүлд тохрв, зуг Христост шүтгч улс терүг бурушаһад, оңһн-теңгрт мөргхд дурго бәәв. Тедн «Чини Эзн Бурхнд мөргҗ, Һанцхн Терүнд әм-насан зөрүл» гидг Бичгин үг медәд бәәлә. Христост шүтгчнр Богд-хааг эркшлтәһинь зөвшәрҗ, хууляр йовдг улс бәәсмн, зуг хан Бурхнд энүг тоолхинь бурушала. Эннь болн христосин шүтгчнр римлянмудын дәәләд авсн улсас хурасн Ниит Бурхдын сүмд Христосиг орулхиг эс зөвшәрсн учрар, бурхнд иткдго болн хаана иткмҗ уга әмтн гиҗ гемшәгдв. Түүнә хөөн христосин шүтгчнр кедн зун җил шахулгдҗ көөгдв. Тедн «Орчлңгд һаслгдҗ бәәһәд зүтктн, иим учрар би орчлң дииләд авув» гидг Христосин үгәр седклән төвкнүлхәс нань арһ уга билә. Кедн зун җил давад, христосин шаҗн урдкиг дииләд һарч, Константин хаанар хаант улсин шаҗн гиҗ зарлгдв. Зуг кедү түмн христост шүтгчнр урдк кедн зун җил дотр шахлһнд насан барв!
— Тедн тегәд өшәһән авсн кевәр йовсмб? – гиһәд Анна сурад бәәв.
— Тиигәд нерәдҗ болшго гиҗ санҗанав.
— Чи эврән буру шаҗна сүммүдиг эвдрүлҗ чадх биләч? Эврән нанд келләлмч, тана селәнд чонҗ эвдрүлсн цагт уульлач; нанла хамдан бәәһәд, чини түрүн үүлдсн чонҗиг хаасн цагт чи бас уульвч.
— Уй, советин цага ахлачнрин дурсхлмудыг би эвдрүлшго биләв, – гиһәд болһамҗтаһар гелң хәрү өгв. Буру номтнрин сүм эвдрүллһн гихлә – геринь нуруллго, бузр үүл үүлдсн һазринь уга кех биләв…
Мини эн наснд үүнлә әдл нег юмн бас учрла. Меднч, найдгч җилмүдт мини әрүн үүл үүлдҗәсн района төвд «хлыстнр» гидг буру номта әмтн билә, тедн эзнә герт эврә бузран кехәр хурдг бәәсмн. Тедн, Хутгт Николайин адг ядхдан нурасн Венеран сүмд ирдг әмтнлә әдл үүл үүлддг билә…
— Афродитан, – гиҗ зень чиклв.
— Чик, — гиһәд гелң зөвшәрв, — грекмуд терүг Афродита гиҗ дуудг билә. Римлянмуд – Венера гиһәд дуудна. Зуг утх-чинрнь әдлхн.
— Тер үүл үүлддгтн ямаран билә? – гиҗ Коля әрәхн сурв.
— Чамд тиим юм медх керг уга, би чигн эс медхлә — ик байрлх биләв, – һашудҗ эцк Николай инәмсклв.
— Тиигхд ахлачнр тедниг авад хаачклалм… — гиҗ терүгән санад, Анна келв.
— Э, хаав, учрнь – би дааврта күүнд одад, эн кергиг чухлчлҗ авлав. Дәкәд КГБ-н, милицин, прокуратурин төләлгчнртә харһлав. Одаһин эрк-чөләтә улсин үзлтәр би ховч эс гиҗ аль чадсар мейәркҗәсн улсиг уга кехәр бәәх му саната мейәрклдәч болҗ һарчанав. Зуг, седкл-зүркн минь – чик кевч, гиҗ медүлнә…
— Чи цуг юмиг чик кевәр кеҗч! – гиҗ генткн Николушка келн, ааван теврәд авв.
Һәәхмшгтә үүл
Нег дәкҗ тогтсн йосар ээҗнь Коляд хутгт Николаийн тууҗ умшад суула: «Түүнә өмн хутгт Николай талдан нег һәәхмшгтә үүл үүлдв. Нег кермин нег ялч ик харулын деер һарад, бууҗ йовсн цагтан үзүрәснь мөлтрәд, кермин хавхг деер унад үкҗ. Күүринь үзсн нәәҗнриннь байр һаслңгар сольгҗ. Зуг, сүзгт-бишрлтә Бурхнд таастаһар үүлдгчин зальврл энүг уга кев. Хутгт Николайиг сурхас өмн, үрглҗ демнлд белн тер Деед Бурхнд зальврл өргсәр, бурхн түргн соңсч, тер үксн кермин ялчиг әмдрүлв. Көвүн олна нүднә өмн удан унтсн күүнлә әдл босв».
Анна Дмитриевнан нүднь нульмсар девтсинь Коля генткн үзв.
— Ээҗ, юн болв? – гиһәд сана зовад, көвүн сурв.
— Терүнд иткхд нанд күчр… – зовсн дууһар тер хәрүлв. — Мини күүкн, чини эк, маднла хамдан уга болснас дөрвн сар давв. Чамаг угаһар яһҗ энүг тесхән би нам медҗәхшив. Би Леночкаг нанас өмн авсн Бурхнд дурго биләв. Чи нанд энүг тесх туслмҗ күргвч, Һәәхмшгтә үүл һарһгч Хутгт Николай бас туслв, мадн чамла хамдан түүнд мөргнәвидн. Би мана өөр бәәсн һәәхмшгтә үүлмүдиг урд аҗглдго биләв, ода болхла үзхиг дасад авчкув; ода урдас үлү сүзглҗ бәәнәв. Зуг, үксн әмтиг әмдрүлнә гидгиг соңсхларн, бәрмт уга нәәлвр седклдм төрнә. Самолет унсна хөөн Ленан цогциг олҗ авсн угалм, эцкинчин цогц бас олгдад уга… Тиим сана седклдән орулҗ болшго, тиим сананд эс авлгдхла – урмд хуһршго. Эс бүтх юмнд иткм цацу, эс бүтхин учрарнь седклин өвчн-зовлң тесч чаддго юмн болна. Чамд иим юм медхд амр биш…
— Би цуг юм медҗ бәәнәв, – гиһәд бодлтаһар Коля келн, ээҗән теврв.
Тернь, уульн мишәһәд, генткн келв:
— Манад тәмкин утана үнр һарчана. Аавмдн дәкәд альвлҗахмб?
Эцк Николай насндан дала әрк уудго күн билә, тәмк татх биш, терүг зүүдндән үзхлә – чочх билә. Зуг, күүкнь үкв гидг зәңг соңссна хөөн үлү уудг болад, уучкад, тәмк татдг болв…
— Эннь му юмнлм! – гиһәд нег дәкҗ бодлтаһар зень келв.
— Медҗәнәв, — гелң инәмсклв. Тер цагас авн тедн эн төрәр күүнддгән уурв.
Анна Дмитриевна Николушка хойр куухньд орҗ ирв. Утулң эрәтә киилг нимгн шалвр хойриг өмссн эцк Николай хоосн шил әрк зогсчах ширән өөр «Беломориг» татад, үмсинь үмснә савла әдл цәәһин ааһд саҗҗ сууна.
— Яһад тиигнәч? – җөөлнәр гергнь келв. – Седкл зовҗасичинь би медҗәнәв, зуг эннь зовлңгас һардг арһ биш. Николушка чини төлә бас зовад бәәнә.
— Нанд зовх җирһх хойрнь йилһл уга, – уйдн мишәҗ, залунь келв.
— Маднд йилһл бәәнә, мадниг санхнч, — тер җөөлн кевәрн Анна дәкәд келхләнь, Коля ааван хәләҗ бәәв.
— Зөв келҗәнәч, би энүг боохар шамднав, – гиһәд гелң һудыв.
— Үннәрий? – Николушка сурн, нүднь гилвкв.
— Үннәр.
— Чи төрүц әрк тәмк хойрас һарч чадхвч? – гиҗ зень мөшкв.
— Маһд уга, чадхв, — уйдн эцк Николай инәв. – Би насндан тер угаһар йова биләлм.
— Бурхн бидн хойрт чи нимгн шалвртаһан, утулң эрәтә киилгтәһән чигн, шүдндән тәмк зуусн чигн кергтәч, зуг, чи гелңгин хувцта, күзүндән кирс зүүҗ, чидлтә болн ухата кевәр олн әмтнд кергтәч, – гиһәд Коля келхлә, гелң чочад, зень бийләнь күүндҗәхий, гиҗ алмацв.
— Би чадхв, — гиҗ болһамҗтаһар тер хәрүлв.
— Тигхләнь, аль сансн юман Бурхнас сур, Тер чамд хәәрлҗ өгх! Мөн ода сур, дими юм бичә сан! Согту гиҗ бичә бийән цаһал! – гиһәд дембрлттә кевәр көвүнә келснәс Аннань бас чочв.
— Николушка, ю келҗәхмч? – болһамҗтаһар тер сурв.
— Тадн хамдан суртн, хойр күүнә нег күсл бүтх! – гиҗ Коля келн, хойраһиннь һарас авв.
— Би, санхд, шүтлг уга үзлин нег дегтр умшлав, — гиҗ әрәхн эцк Николай келв. – Бичкн, ноһан нимгн һадрта, ухалад сууҗасн гелңгин зургта. Нернь «Һәәхмшгтә үүл» билә. Тер дегтрт баахн наста аббатын тускар келгдлә, тернь седкләсн чиң сүзглдг болад, седклнь тогтнад уга күн бәәсн санҗ.
Эн күн көвүһинь хойр һарарн тальвҗ әдстхлә – көвүнә хойр көлнь тәкрснәс авргдх гиҗ нег чиң сүзгтә эк санҗ йовла. Түүнә эрлиг хаңһахин төлә гелң зөвшәрҗ, эрсинь бүтәв. Көвүнь эдгҗ. Зуг, аббат, экиннь сүзгин күчәр эдгв гидгинь медлго, мини һарас болв гиҗ санв. Түүнәс цааран эврә һаран гем-өвчтә улст тальвдг болҗ, зуг тедн эдгдлго бәәв. Тегәд тер һәәхмшгтә үүл дормҗлгдад, гелңгин чигн батрад уга сүзгнь буурч алдрв. Дегтрин сүл үгд эн үзгдлин тәәлвр цәәлһсәр, ямаран болвчн һәәхмшгтә үүл сүзглә бат холвата болсна медән мини седклд батрв. Бас тенд нег сохр хар һуйр гергнә тускар келгдлә, тернь нег онц һазрас әрүслсн ус авч ирхлә – нүдндән түркҗ эдгх гиҗ иткәд суула. Тер сохр гергн эврә зарцан ус авч иртхә гиҗ йовулв. Зарцнь залхурад, хол одлго, герин өөрк тогтсн уснас авад ирхлнь – эзн гергн тер бузр ус түркәд эдгв…Чи мана күслиг меднәч: Лена олгдад угалм, әмд бәәдг чигн болх. Чи бичкн көвүһичинь, мана зе болҗасичинь мадн бас меднәвидн, зуг зәрмдән, Бурхн чамар дамҗҗ, маднла күүнднә гиҗ маднд үзгднә. Ода иткәд авхла – хөөннь урмд хуһрхнь күчр болх… Би әәҗәнәв…
— Чи бичә ә! – гиһәд бодлтаһар Коля келв. – Тиигснчн, Бурхнд сәәҗрнәв гиһәд таңһрг тәввч, чини эн тәклиг Бурхн авх. Ээҗ, чи бас тиим таңһрг тәв.
— Би әрк ууҗ, тәмк татҗ йовдгов, – гиҗ келәд, Анна Дмитриевна мишән, чичрәд бәәв.
— Мини келсиг чи медвч.
— Леночка әмд-менд олгдҗ, эцкчнь эс олгдҗ, экчнь бийдән шин сән залу олад, чамаг маднла үлдәтхә гидг юмиг? – гиҗ юм санлго Анна келхләнь, терүг соңссн эцк Николай суусн сандласн унн гив.
— Иим му зергд күрсинь би медҗ угав, зуг тернь тер, – гиҗ гейүрсн дууһар Коля хәрүлв. — Ода болхла – Бурхнд зальврҗ сурий…
Тедн һар атхлдҗ, кедн минут тагчг бәәв.
Генткн тер цагт телефона дун һарв.
— Одад соңс, Бурхн маднла күүндх, – гиҗ Николушка аавдан келв.
Тернь зееһән уха алдсн болвза гиҗ сеҗгтәһәр хәләчкәд, оч телефог өргв. Соңсад бәәтл, чирәнь хүврҗ, цаас авч иртхә гидг докъя гергндән өгәд, сандрҗ чичрсн һарар тер цааснд юм бичв.
— Танд медүлхд, — гиҗ күүндврән дуусхад, эцк келв, — ода һададын орнас җиңнүллә. Кен гидг күмч, Николай, би медҗәхшв, мана зе кевтәч. Ю кесичинь би бас медҗәхшв. Зуг эцк-экчнь әмд бәәнә. Документ ю чигн угаһар, санан серл уга тедниг олад авч. Ода генткн хойраднь серл орв, тедн цуг юм медәд бәәнә, эн телефона дуһарыг заав…
Теднә бәәсн һазрин ах эмч җиңнүләд, удлго, эдгснә хөөннь тедниг Əрәсәһүр йовулхм гиҗ келв. Нег орс күн теднә больницт кевтснә мөңгинь даав, хәрәд йовх мөңгинь бас өгх.
— Юн күмби? – гиҗ юн болсинь сәәнәр медлго, санамср угаһар Анна сурв.
— Тернь бийән нуув, зуг Николай Игоревич гиҗ нерән келәд, та нанд өртә бишт гиҗ темдглв, — гиһәд ухаһан геесн бәәдтәһәр эцк Николай хәрүлн, зееһәсн сурв: — Николай, чи энүг яһҗ кеввч?
— Би биш, тер кев! – гиҗ инән, көвүн аав-ээҗ хойртан һәәхмшгтә үүл һарһгч хутгт Николайин зург үзүлв.
